de ontdekking van de bonobo

Mestkevers

De creativiteit van het menselijk brein lijkt oneindig. Keer op keer worden in de geschiedenis van de mensheid uitvindingen gedaan die geen last hebben van de tand des tijds. Sommige krijgen een wereldwijde toepassing en luiden een spectaculaire culturele revolutie in. Het wiel is misschien wel het meest prominente voorbeeld daarvan. De uitvinder is onbekend en er berust geen patent op. Kun je het daarom wel een uitvinding noemen?  Voordat het wiel werd ‘uitgevonden’, keek er geen mens van op dat ronde stenen van de bergen rolden. Het is een natuurlijk fenomeen dat al in de prehistorie plaatsvond, ook daar waar geen levend wezen woonde of leefde. Op een – tot op  heden onbepaald moment – werd dat rollen gebruikt door de mens. Het was een vondst van jewelste. Een die de economie tot op de dag van vandaag draaiend houdt. Maar was het een uitvinding? Misschien was het afgekeken van de mestkever. 

Een olifant, paard, kameel of gnoe heeft nog maar net gepoept of er komt een mestkever op de mest af, die er ballen van draait, die vele malen groter zijn dan het beestje zelf. Het is een nijver volkje. Er is wel eens geteld dat er op een olifantenhoop van 1,5 kilo in no time 16.000 kevers afkwamen. In een tijdsbestek van ongeveer twee uur was alles weggewerkt

Scarabee

In Faraonische tijden kreeg die mestkever, de scarabee, de status van ‘heilige pillendraaier’. De oude Egyptenaren waren al wel bekend met de toepassing van het wiel, maar stonden er versteld van dat uit de uitwerpselen van kamelen en paarden nieuw leven te voorschijn kwam. Niet wetende dat de scarabee van die poep leeft en er zijn eitje in legt. Meestal één per bal, die het daarna meteen onder de grond begraaft, in een voedzaam en broeierig milieu met een mooie constante temperatuur, waarbij het eitje zich prima kan ontwikkelen tot een larve. Die heilige pillendraaier werd een goddelijk symbool van het spontaan ontstaan van nieuw leven. Als zodanig werd de scarabee een amulet, een krachtsymbool of totemdier. Men had geen idee van de werkelijke toedracht, zoals wij die nu kennen. Wat iemand meent te zien is dus niet altijd het hele plaatje. Het oog ziet alleen wat het al kent, en ‘uitvindingen’ zijn vaak toepassingen die in de natuur al lang bekend zijn. Volstrekt nieuw kun je het dan niet meer noemen. Je zou ze ‘ont-dekkingen’ kunnen noemen, van mensen die ineens iets ‘zien’. Uitvinders zijn mensen die plotseling met andere ogen tegen bestaande verschijnselen aankijken en, alsof de schellen van de ogen vallen, kunnen daar dan een andere betekenis en toepassing aan geven. De ‘uitvinder’ strijkt terecht de eer van de ontdekking op.

Bonobo

In 1929 werd in Congo de Bonobo ‘ontdekt’. Het dier bestond natuurlijk al sinds mensenheugenis, maar het werd aanvankelijk aangezien voor een ‘dwerg’-chimpansee. Totdat men beter keek en er grote verschillen met de chimpansee in ‘ontdekte’. Ze zijn wat kleiner, zijn slanker, hebben een donkerdere huid en een opener gezicht. Bonobo’s komen alleen in het bekken van de Congo-rivier voor, een van de grootste regenwoud gebieden ter wereld. Hier zijn ze ‘endemisch’, dat wil zeggen dat ze niet elders in de natuur voorkomen. Het boek the forgotten ape van de Nederlanders Frans de Waal, bioloog, en Frans Lanting, fotograaf, bracht voor het eerst de gedragsverschillen tussen de twee mensapen aan het licht. Het onderscheid werd tot de jaren zeventig van de vorige eeuw aanvankelijk gebagatelliseerd, maar bonobo’s en chimpansees verschillen onderling enorm in gedrag. Frans de Waal ( in de Volkskrant van november 1997): ‘Als de chimpansee van de twee aspecten seks en macht een voorkeur heeft voor het laatste, kiest de bonobo duidelijk voor het eerste. De chimpansee lost seksuele kwesties op met macht; de bonobo lost machtskwesties op met seks.’ Seksueel getint gedrag wordt in de Bonobo-samenleving niet alleen voor de voortplanting gebruikt, maar ook als sociale communicatie om de rangorde duidelijk te maken en sociale banden te creëren. Zowel mannetjes als vrouwtjes zijn dus ook seksueel actief om de sfeer in de groep prettig te houden. Ongeacht sekse en leeftijd worden seksuele handelingen gebruikt om vrede te stichten, ruzies te beslechten, spanningen op te lossen en vriendschappen te sluiten.

Bonobo ’s in Congo

De bonobo ontleent zijn naam aan het gebied, waarin hij voor het eerst werd aangetroffen. Die naam van dat gebied in het lokale dialect was lastig uit te spreken en werd verbasterd tot bonobo. Dat de bonobo lange tijd als een dwergchimpansee beschouwd werd heeft te maken met de afgelegen locatie waarin hij leeft. Ook de instabiele situatie waarin Congo verkeert sinds de onafhankelijkheid van België, heeft bijgedragen aan de relatieve onbekendheid van deze mensaap. Er werd weinig veldonderzoek gedaan in deze regio. Een groot deel van het bosgebied staat permanent of tijdens de regenseizoenen onder water. Veel van deze gebieden worden zelden door menselijke activiteiten verstoord en zijn daardoor relatief ongerept. Met name de moerasbossen hebben de reputatie vrijwel ondoordringbaar te zijn. Het Congolese regenwoud vormt een brede band van tropisch laagland– en moerasbossen in het rivierbekken van de Kongo en haar zijrivieren. Gedurende de jaren 2000 verloor het gebied 0,3 % van haar bos-oppervlak. Hiermee heeft deze regio het laagste ontbossingsgehalte van alle belangrijke tropische bosgebieden. Toch vormt de legale en illegale houtkap in dit gebied een ernstige bedreiging voor de bonobo. Er wordt ook illegaal gejaagd en gestroopt. De bonobo staat als bushmeat op het menu van de inlanders.

Lola Ya Bonobo

Congo is momenteel bepaald geen toeristenbestemming. Toch kent het land een paradijs. Een lustoord voor de bonobo, Lola Ya Bonobo. Het nagenoeg ontoegankelijke regenwoud biedt hier aan de bonobo een beschermde natuurlijke omgeving in semi-vrijheid. Verweesde en illegaal gevangen genomen bonobo’s worden er opgevangen om te wennen aan hun oorspronkelijke habitat, waar zij naar toe terugkeren. De weg naar het paradijs is een avontuurlijke tocht door lokale nederzettingen in een bergachtig gebied ten noorden van Kinshasa. We hebben geluk. Wanneer we aankomen in Loya Ya Bonobo, zien we meteen al een groepje bonobo’s zich vermaken aan de rand van een grote plas. Eentje baddert in het water en gaat vrolijk koppie onder. Het is een levenslustig clubje. Met een klein groepje maken we onder leiding van de plaatselijke gids een wandeling door het verstilde woud. Een unieke plek op de wereld met een uniek en zeer zeldzame mensapen soort. Een geschenk aan het land dat tot een van de minst ontwikkelde landen ter wereld wordt gerekend.

Make love, not war

De bonobo en de chimpansee zijn allebei evolutionaire aftakkingen van een gemeenschappelijke aapachtige voorouder van de mens. Het is onbekend of de gezamenlijke voorouder meer bonobo-achtig of meer chimpansee-achtig was. Waar staan we dichter bij? De bonobo staat vooral bekend om zijn bijzondere manier van het oplossen van problemen. Als de spanning in een groep bonobo’s hoog oploopt doorbreken ze de stress door zich door middel van seksuele handelingen met elkaar te verzoenen. Ook andere vormen van aanraken en vlooien zorgen ervoor dat geweld op tijd de kop wordt ingedrukt. Hun lichaamstaal is er een van Make love, not war! Maak van de liefde geen oorlog! Make love, not war was een slogan tijdens de flowerpowerbeweging in de jaren zestig van de twintigste eeuw als protest tegen de Vietnamoorlog.  John Lennon schreef de nummers Give peace a chance en Imagine. Is het toeval dat niet lang daarvoor de bonobo’s ‘ontdekt’ werden, die al sinds hun bestaan volgens dit motto leven? Of werd het tijd om met andere ogen naar gedragingen te gaan kijken? Zagen we toen pas dat het ook anders kan? 

Het komt mij voor, dat er hier voor het eerst in de classificatie van diersoorten in het gedrag – naast uiterlijke kenmerken – een doorslaggevend argument gevonden is voor de identiteit van het dier. Waarom zou dit ook niet voor mensen gelden? So let’s bonobo ;-) . Een voorspoedig 2019.