Dieren in de kunst

galopperende giraffen in beeld

Hoe wordt de natuur in beeld gebracht? Met enige verbeeldingskracht zijn op de foto hiernaast twee galopperende giraffen te onderscheiden. Marjo stuurde de foto op met de opmerking dat het misschien wel aardig is, er een blog over te schrijven. Bij deze dan een poging daartoe. Het gaat over een afbeelding, die gevonden is de Sahara ten noordoosten van Niger. Deze zou zo’n zeven- tot negenduizend jaar geleden in een uitloper van zandsteen van 50 meter hoog gegraveerd zijn. Het moet voor documentairefotograaf David Coulson een fascinerende ontdekking geweest zijn, die naast verwondering ook veel vragen oproept. Zoals wat zien we hier eigenlijk? Wat is de bedoeling er van geweest? Anders gezegd wat betekende de afbeelding toen en wat betekent ze nu?

Het is een van de eerste voorbeelden waarin de natuur in beeld gebracht is: een soort foto uit een lang vervlogen tijd. Wat mij intrigeert in de afbeelding is of deze iets zegt over de verhouding tussen natuur en cultuur.  Een interessante vraag, maar het is vooral gissen naar een antwoord daarop. De kunstenaars zelf hebben daar taal noch teken over achtergelaten. De tekening is aangebracht bijna 200.000 jaar nadat de eerste homo sapiens evolueerde in Oost-Afrika. Waarschijnlijk vond er rond die tijd een langzame ontwikkeling plaats van een jagers- /verzamelaarssamenleving naar een agrarische samenleving met vaste nederzettingen. De eerste koninkrijken waren nog niet gesticht, het schrift was nog niet uitgevonden en geld of een ander symbolisch ruilmiddel was nog niet in omloop. (Bron: SAPIENS – Een kleine geschiedenis van de mensheid – Yuval Noah Harari – 2012)

Naast deze diep uitgesneden en gepolijste petroglief van 20 meter hoog zijn honderden kleinere gravures uitgehouwen. Volgens de Franse archeoloog Jean Clottes, voorzitter van het in Parijs gevestigde International Committee of Rock Art, behoren deze petrogliefen tot de mooiste voorbeelden van Afrikaanse rotskunst die tot nu toe gevonden zijn. De grootste van de twee afbeeldingen kan wel eens het grootste, bekende prehistorische kunstwerk ter wereld zijn.

Tot zover het belang ervan voor de Rock Art society. Interessanter wordt het wanneer er iets van de betekenis van de beelden onthuld wordt. Is hier het l’art pro l’art principe van toepassing? Gaat het om kunst op zich, een bewijs van artisticiteit of speelt er meer? En wat speelt er dan? We weten het gewoon niet. Wat wel zeker is, is dat de giraffe van vitaal belang was voor de vroege Afrikaanse bevolking, mogelijk in verband gebracht met het brengen van regen, aldus Coulson.

typisch kunst

Kunstenaars nemen vaak de artistieke vrijheid om met hun werk te wijzen op iets wat  aan de dagelijkse blik onttrokken wordt. Zij dagen uit om iets te ontdekken. Iets te zien wat er, althans voor de kunstenaar, toe doet. Met name abstracte kunst krijgt hierdoor iets raadselachtigs.  Wanneer een kunstenaar als Vincent van Gogh zijn persoonlijke impressies uitdrukt in zijn schilderijen, valt hem in eerste instantie veel miskenning ten deel en verslijt menigeen hem voor gek. Een concreet plaatje dat lijkt, dat men herkent, krijgt daarentegen eerder waardering.

Aan de petrogliefen van galopperende giraffen is niets abstracts. Gezien de honderden begeleidende gravures is het ook niet aannemelijk dat hier één ‘kunstenaar’ aan het werk is geweest. Er moet een collectief aan artistiek begaafde lieden aan het werk zijn geweest. Mensen die, naast de jacht en het verzamelen van voedsel, daar de tijd voor konden nemen. Wisten zij dat hun actie ‘eeuwigheidswaarde’ had? Wat was dan de boodschap?  

dieren in de kunst, de natuur in beeld gebracht

Bij heel goed kijken is te zien dat de beide giraffen  elk een lange lijn hebben, die eindigt in het beeld van een klein mannetje. Het is net zo’n zoekplaatje als ‘zoek de kameel’ dat in de eerste lockdown van de coronaperiode rondging.  Bij uitvergroting van de rotsafbeelding komt er inderdaad iets tevoorschijn dat op een mannetje lijkt. Wij geloven dat dit een belangrijke betekenis heeft, misschien een sjamanistische associatie of symboliek, zegt Coulson in zijn commentaar. Dat is gissen natuurlijk. Het kan naar mijn idee ook betekenen dat voor het eerst de signaalfunctie van giraffen gezien werd; giraffen als aankondiger van de regen. Of dat de giraffen in hun trek naar waterrijke gebieden tot gids aangemerkt werden in droge tijden. De jagers/verzamelaars werden er zich misschien bewust van dat giraffen ook iets anders voor hen konden betekenen dan louter vlees om op te jagen. Met andere woorden: giraffen werden gezien als gidsen in plaats van als ‘wilde dieren’.  Omdat zij hun gedrag ‘begrepen’, stelden zij zich giraffen mogelijk als ‘aangelijnde huisdieren’ voor, als dieren waarmee zij zich met een onzichtbaar draadje emotioneel verbonden voelden. Allemaal giswerk! Een dergelijke sprong voorwaarts zou dan wel als revolutionaire mijlpaal in de toenmalige geschiedenis ‘vastgelegd’ kunnen zijn! Op deze wijze brengt de afbeelding de relatie tussen cultuur en natuur in beeld. Iets wat kunst gewoonlijk pleegt te doen.

de natuur in beeld gebracht als gids met een signaalfunctie

Als moderne homo sapiens snappen wij nu tienduizend jaar later dat zwaluwen ons de zomer niet brengen. De komst van de zomer valt wel samen met de komst van de eerste zwaluwen. Maar het is geen revolutionaire opmerking meer. Hooguit wordt er bij het weerbericht aan het eind van het journaal iets over gezegd. Voor onze samenleving heeft de natuur haar signaalfunctie verloren. Wel kent iedereen het gezegde: Eén zwaluw maakt nog geen zomer. Spreekwoorden bevatten vaak een kern van waarheid; een algemene levenswijsheid, een bevestiging van de orde der dingen.

Boerenzwaluwen zijn trekvogels die overwinteren in Afrika. Vanaf eind maart, begin april keren ze terug naar Nederland. Van alle trekvogels zijn dit min of meer de eerste, de rest volgt later. Ze komen druppelsgewijs Nederland binnen en vliegen gelijk door naar hun vaste broedplek. Dus het zien van een boerenzwaluw betekent op zijn hoogst dat de zomer nadert. De zomer zelf is echter meestal nog ver weg. Zo krijgt dit bekende gezegde hier iets van een waarschuwend opgestoken Hollands vingertje: Wees niet naïef of al te optimistisch wat de natuur betreft, het kan verkeren!

een zwaluw maakt nog geen zomer

Dat natuur en cultuur plegen samen te gaan is evident. De natuur heeft een grote reserve, die nu juist in deze coronatijd goed van pas komt. Natuurgebieden en bossen zijn nu nagenoeg nog de enige uitwijkmogelijkheden om zich vrij in te kunnen bewegen. Al is het daar nu op sommige plekken file-lopen.

Wat het plaatje van galopperende giraffen uit de prehistorie betreft, dat lijkt als voorbeeld nog steeds actueel; let eens op wat er in de natuur gebeurt! Hebben we oog voor de signalen van de natuur? Zie je nog vlinders? Of bijen en andere insecten? Waar gaat het goed? En wat doet de plastic soep op het menu van de o zo verstandige homo sapiens? Duidelijk is ondertussen wel dat je iets ontgaat wat van levensbelang is, wanneer je de ogen daarvoor sluit. Zo komen er  steeds meer aanwijzingen dat wanneer ‘cultuur’ roofbouw op de natuur pleegt, zij in de hand bijt, die haar voedt.